अस्वस्थ प्रधानमन्त्री र सम्भावित शक्ति–संघर्ष

राजनीति

गृहपृष्ठ
राजनीति
अस्वस्थ प्रधानमन्त्री र सम्भावित शक्ति–संघर्ष

अस्वस्थ प्रधानमन्त्री र सम्भावित शक्ति–संघर्ष

बिहीबार, मंसिर ५, २०७६ बागेश्वरी पोस्ट

प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली

काठमाडौं । जगजाहेर छ– प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको स्वास्थ्य राम्रो छैन । उनी मृगौला लगायत विभिन्न रोगहरुद्वारा पीडित छन् । तर, यो क्रम भरखरै शुरु भएको हैन । यसको लामो श्रृंखला छ । आफ्नो रोग उपचार गर्न प्रधानमन्त्री ओली धेरै अगाडिदेखि बारम्बार विदेश विशेषतः भारत र सिंगापुर जाने गरेका छन् । करिब १२ वर्षअघि उनले भारतमा मृगौला प्रत्यारोपण गराएका थिए । निकटवर्तीहरुका अनुसार प्रधानमन्त्री ओलीले त्यस्ता धेरै औषधीहरु नियमति सेवन गर्नुपर्ने हुन्छ– जसमध्ये केही मानसिक उत्तेजनालाई बढाउने खालका पनि छन् ।

पछिल्लोपटक उनको स्वास्थ्य स्थिति झनै बिग्रिएको अनुमान गरिँदैछ । केही महिनाअघि सिंगापुर पुगेर फर्किएका ओली नेपाल आउनेवित्तिकै नियमित डाइलासिस गर्नुपर्ने अवस्थामा छन् । सिंगापुरका चिकित्सकहरुले खासै कुनै उपाय बाँकी नरहेपछि उनलाई नेपालमै उपचार गर्दा हुने सल्लाह दिएर फिर्ता पठाएका थिए । चिकित्सकहरुका अनुसार एकपटक प्रत्यारोपण गरेको मृगौलाले सामान्यतया काम गर्ने यति नै समय हो । औसतभन्दा १२ वर्ष बरु बढी नै हो । अब प्रधानमन्त्री ओलीसँग दुई वटा मात्र विकल्प छन् । पहिलो–मृगौला पुनर्प्रत्यारोपण गर्ने, दोस्रो– नियमित डाइलासिस गर्ने ।

दोस्रो पटक मृगौला प्रत्यारोपण चिकित्सा विज्ञानका अनुसार असम्भव हैन । तर, पहिलोपटक भन्दा दोस्रोपटकमा सम्भावनाको प्रतिशत कम हुन्छ । यो विकल्प ओलीका लागि अझै बाँकी छ । दोस्रोपटक मृगौला प्रत्यारोपण गर्न अमेरिका जाने कि भन्ने छलफल प्रधानमन्त्री निकटवृत्तमा चलिरहेको समाचार बाहिरिएका छन् । यदि प्रमले यो विकल्प रोजे न्यूनतम् ५ महिना दैनिक क्रियाकलापबाट विदा लिनुपर्ने अवस्था आउने रहेछ ।

यदि पुनर्प्रत्यारोपण नगर्ने हो भने प्रम ओलीले नियमति डाइलासिस सेवा लिनुपर्ने हुन्छ । त्यसका लागि हप्तामा ३ पटकसम्म अस्पताल जानुपर्ने वा घरमै डाइलासिस मेसिन राख्नुपर्ने, एकपटकमा न्यूनतम् ५ घण्टा समय लाग्ने रहेछ । डाइलासिसअघि तयारीका लागि र पछि आरामका लागि लाग्ने समय आफ्नो ठाउँमा छँदैछ । प्रमको उमेर र रोगको जटिलता हेर्दा उनलाई अत्याधिक आरामको आवश्यकता छ । नियमित राजकाज सञ्चालन र परिणाममुखी कार्यप्रणालीका दृष्टिकोणले यो सामान्य अवस्था हुँदै हैन ।

यसका बाबजुद प्रधानमन्त्री सक्रिय छन् । सामान्य कृयाशील मात्र छैनन्, कुनै महत्वाकांक्षी नौजवान राजनीतिज्ञजस्तै उनी विरोधी र प्रतिपक्षीसँग दैनिक प्रतिवाद गरिरहेका छन् । रोगको कारण शासनप्रशासनमा उनको रुचि घटेको देखिँदैन । उनले सल्लाहकारहरु बदल्ने, मन्त्रीमण्डल पुनर्गठन गर्ने जस्ता कार्य गर्दैछन् ।

यी कार्यको अर्थ अझै सत्तामा रहन योग्य छु, अझै केही गर्न सक्छु भन्ने सन्देश प्रवाह गर्नु हो । आन्तरिक रुपमा उनलाई आफ्नो स्थिति पक्का अनुभूत होला । तर बाहिर देखाएका छैनन् । यस अर्थमा उनको इच्छाशक्तिलाई मान्नै पर्दछ । ओलीको राजनीतिक जीवन संघर्ष हिजो पनि भौतिक अनुकुलताभन्दा बढी इच्छाशक्तिले नै निर्धारण गरेको हो । प्रतिकूल परिस्थिति र विरोधी शक्तिसँग उनी इच्छाशक्तिकै हतियारले लड्दै आएका थिए । रोगविरुद्धको संघर्षमा पनि उनले त्यही हतियार प्रयोग गरिरहेका छन् ।

प्राकृतिक दृष्टिकोणबाट जन्म, मृत्यु, रोगजस्ता कुरा संयोगिक हुन् । यो जतिखेर जोसुकैमाथि आइपर्न सक्छ । मानवीय संवेदनाका हिसाबले यस्ता विषयमा टिप्पणी गर्नु गतिलो नहुन सक्दछ । कुनै रोग लागेकै कारण कोही व्यक्ति कुनै पदका लागि योग्य वा अयोग्य भन्न मिल्दैन । तर उत्तिकै ठूलो सत्य के हो भने पदले कुन स्तरको सक्रियता, शारीरिक, भौतिक, मानसिक सक्षमताको माग गर्दछ, त्यो स्वयं व्यक्तिले इमान्दार आत्मसमीक्षा र मूल्यांकन गर्नु पर्दछ । वर्तमान संविधान अनुसार नेपालको प्रधानमन्त्री कुनै श्रृंगारिक पद हैन । राष्ट्रपति भैदिएको भए बरु त्यसमा ‘कन्सिडर’ गर्न सकिन्थ्यो होला । नेपालको राष्ट्रपति कार्यकारी पद हैन, सरकार र संसदले गरेका निर्णयहरु प्रमाणित गर्ने एक वैधानिक संस्था मात्र हो । तर, प्रधानमन्त्री पदसंँग यस्तो सुविधा उपलब्ध छैन ।

तसर्थ प्रमको स्वास्थ्य स्थितिले विस्तारै राष्ट्रिय राजनीतिमा एक विषम परिस्थिति सिर्जना गर्दैछ । मृगौला पुनर्प्रत्यारोपण गर्ने हो भने चाहिने लामो छुट्टी र त्यस अवधिको राजकाजको नैतिक तथा राजनीतिक दायित्व कस्ले बहन गर्ने ? नियमित डाइलासिसको अवस्थामा प्रमको शारिरिक तथा मानसिक स्थितिले शासनप्रशासनको दायित्व र भार बहन गर्न सक्ला कि नसक्ला ? यी गम्भीर प्रश्न जनस्तरमा चिन्ता र चासोको रुपमा सघन हुँदैछन् ।

राजकाजको मुख्य भूमिकामा रहेका व्यक्तिको व्यक्तिगत जीवनमा आउने उतारचढावले नयाँ प्रकारको शक्ति–संघर्ष शुरुवात भएका, अझ राजनीतिक ‘कोर्स’ नै परिवर्तन भएका उदाहरण विश्व राजनीतिमा थुप्रै पाइन्छन् । नेकपाले आफूलाई ‘कम्युनिष्ट’ भनिरहेको सन्दर्भमा दुई उदाहरणहरु बढी प्रासंगिक हुन सक्दछन् । पहिलो उदाहरण कम्युनिष्टहरुको आदर्श राज्य सोभियत संघको हो ।

सन् १९१७ को अक्टोबर क्रान्तिपछि लेनिन सत्तामा आए । ४७ वर्षीय लेनिन बोल्शेभिक पार्टी र सोभियत सत्ताका एकछत्र नेता थिए । बोल्शेभिक पार्टीको संरचनामा लेनिनलाई चुनौती दिन कसैका लागि सजिलो थिएन । उनी वैचारिक तथा व्यक्तिगत नेतृत्व दुबै हिसाबले प्राधिकार सरह थिए । तर दुर्भाग्य– सन् १९१८ मा एक उद्योगको निरीक्षण गर्न जाँदा क्रान्तिताका रेडगार्डबाट छोरो मारिएकी एक महिलाले प्रतिशोधको भावनाले लेनिनलाई गोली हानिन् । लेनिन बाँचे तर उनको स्वास्थ्य नराम्ररी विग्रियो । सन् १९२१ पछि उनी काम गर्न नसक्ने भए । गोर्कीको गाउँमा गएर आराम गरेर बसे ।

त्यही अवधिमा सोभियत सत्तामा ठूलो शक्ति–संघर्ष भयो । स्टालिनले आफूलाई लेनिनको उत्तराधिकारीका रुपमा प्रचार गर्न थाले । पत्नी क्रुप्सकाय र बहिनीहरु बाहेक अरुलाई लेनिनसँग भेट गर्न स्टालिनले रोक लगाइदिए । स्टालिन बाहिर बाहिर आफूलाई लेनिनको ठूलो समर्थकका रुपमा प्रस्तुत गर्दथे । भित्रभित्रै लेनिन र उनको बीचमा दूरी बढिरहेको थियो । यो घटनाले लेनिन क्रुद्ध थिए तर उनीसँग कुनै उपाय बाँकी थिएन ।

लेनिन स्टालिनलाई बोल्शेभिक पार्टीको महासचिव बनाउन चाहँदैनथे । उनको प्रष्ट रोजाई–त्रोत्रस्की थिए । तर, शक्तिहीन हुँदै गएका लेनिनको कुरा कसैले सुनेन । लेनिनले स्टालिनलाई महासचिव नबनाउन आग्रह गर्दै बोल्शेभिक पार्टीको केन्द्रीय समितिलाई चिठ्ठी लेखे । लेनिनको चिठ्ठी लिएर पत्नी क्रुप्सकाय बैठकमा गइन । उनले पत्र पढ्न के थालेकी थिइन, स्टालिनले जगल्टाउँदै घोक्राएर बैठकबाट बाहिर निकालिदिए । जुन चिठ्ठीमा लेनिनले लेखेका थिए–‘कमरेड स्टालिनमा आवश्यकता भन्दा बढी अहंकार र अभिमानको स्वभाव छ । उनको यो स्वभाव सबै साथीहरुलाई समेटेर पार्टीलाई एकताबद्ध राख्न सहयोगी नहुन सक्दछ । हाम्रो पार्टीको केन्द्रीय कमिटीमा भएका कमरेडहरुमध्ये कमरेड त्रोत्रस्की बढी उपयुक्त छन् । तसर्थ पार्टी केन्द्रीय समितिले महासचिव छान्दा यो तथ्यलाई विचार गरोस भन्ने चाहन्छु ।’

यो घटना नेकपाका अध्यक्ष तथा प्रम ओलीले पक्कै राम्रोसँग पढेका छन् । कम्युनिष्ट परम्परामा सत्ता छोडेपछि के हविगत हुन्छ भन्ने उनले बुझेका छन् । लेनिनजस्तो प्राधिकारपूर्ण नेताको त त्यो हालत भयो । उनी अनेक पीडा र आत्मग्लानी बीच सन् १९२४ जनवरी २१ का दिन गोर्कीको गाउँमै ५४ वर्षको उमेरमा बिते । नेपालमा यो कम्युनिष्टको मात्र कुरा हैन, सत्ताको आम संस्कृति हो । सत्ताबाट ओर्लिंदैछ भन्ने बुझेपछि यहाँ उपियाँले पनि छोड्छ । सत्ता छोड्ने वित्तिकै अरु त अरु सहज उपचार समेत ओलीका लागि अप्राप्य हुन सक्दछ । साहना प्रधान र भरतमोहन अधिकारीले जीवनको उत्तरार्द्धमा भोगेको उपेक्षा अझै धेरै पूर्व एमाले कार्यकर्ताहरुले सम्झिने गर्दछन् ।

सादय यही कारण हुन सक्दछ शारीरिक तथा मानसिक असमर्थताबीच पनि उनी सजिलै सत्ता छोड्ने मनस्थितिमा देखिन्नन् । यही जटिलताबीच बुधबार साँझ ओलीले अर्का अध्यक्ष प्रचण्डसँग नयाँ सम्झौता गरेका छन् । तर यो सम्झौता ओलीले बढो फुकीफुकी शब्दशब्दमा ध्यान दिएर गरेका छन् । पहिलो बरियताको पार्टी अध्यक्ष अझै आफैं छन् ।

पार्टी बैठकको संयुक्त अध्यक्षता हुनेछ । प्रचण्डको काम उद्घोषकको जस्तो बन्नेछ । प्रचण्ड फिल्डमा खट्न स्वतन्त्र हुनेछन् । तर ओलीसँग सल्लाह नगरिकन कुनै निर्णय लिन सक्ने छैनन । अर्कोतर्फ पार्टी एकता समयको आधाआधा अवधि प्रधानमन्त्री पद लिने पुरानो सम्झौतालाई यो सम्झौताले प्रतिस्थापन गर्दिन्छ । ओली त्यतिन्जेलसम्म प्रधानमन्त्री रहन सक्ने छन् जतिन्जेल उनी चाहन्छन् वा जतिन्जेल उनलाई यो पद धानिरहन सक्दछु भन्ने लाग्दछ ।

तर, राजनीति सधैं कुनै व्यक्तिले इच्छाएको बाटोमा मात्र हिड्दैन । चीनको कम्युनिष्ट इतिहासबाट उदाहरण लिने हो भने साँस्कृतिक क्रान्तिको पतनपछि माओमा घोर निराशा र आत्मग्लानी छाएको थियो । साँस्कृतिक क्रान्तिमा जेल पठाइएका राष्ट्रपति लि साओको जेलमै निधन भइसकेको थियो । लिन प्याओ जहाज दूर्घटनामा मरे । ह्वाको फेङजस्तो कमजोर व्यक्तित्वको हातमा सत्ता पुगेको माओलाई मन परेको थिएन ।

माओले बढो जोखिमपूर्ण निर्णय लिए । १२ वर्षदेखि जेलमा रहेका देङ सिआयो पिङलाई रिहा गरी सिधै उपप्रधानमन्त्री तथा पार्टी उपमहासचिव बनाए । तर यो घटनासँगै देङको गुट यति बलियो भयो कि उनले माओकै पत्नी चियाङ चिङलाई जेल हाले । बुढ्यौली र बिमारीले थलिएका माओले लाचार भएर टुलुटुलु हेर्नु सिवाय केही गर्न सकेनन् । त्यही दुर्दान्त अवस्थामा माओ बिते । विचरी चियाङ चिङले पछि जेलमै आत्महत्या गरिन् ।

सत्ता–संघर्षका यस्ता सबै पहलु राम्ररी बुझेका प्रम ओली वास्तवमा के चाहन्छन त ? प्रथमतः उनको पछिल्लो स्वास्थ्य स्थितिले उनको पुरानो योजना पुनर्विचार गर्नुपर्ने भएको छ । निकटवर्तीहरुका अनुसार स्वास्थ्यले साथ दिएको भए ओली कम्बोडियाका हुन सेनको रणनीति अबलम्बन गर्न चाहन्थे । त्यो भनेको विस्तारै सबैतिरका विरोधीहरुको घेरा साँघुर्‍याउँदै ल्याउने र एकछत्र शासन गर्ने हो ।

उनको पहिलो रणनीति– भित्र माधव नेपाल र झलनाथ खनाललाई कमजोर पार्नु, बाहिर कांग्रेसलाई कमजोर पार्नु थियो । दोस्रो रणनीति– भित्र प्रचण्डलाई कमजोर पार्नु र बाहिर फोरम–राजपाजस्ता दलहरुलाई कमजोर पार्नु थियो । माधव नेपाललाई किनारामा पारुन्जेल उनी प्रचण्डलाई नजिक पारेको भ्रम दिइरहन चाहन्थे । कांग्रेसलाई कमजोर नपारुन्जेल फोरमलाई नजिक पारेको भ्रम दिइरहन चाहन्थे । तर, माधव नेपालसँग पछिल्लोपटक लामो वार्ता गर्नु र प्रचण्डसँग नयाँ सम्झौता गर्नुले ओलीले आफ्नो रणनीति फेरेको भान हुन्छ । बुढ्यौलीमा उपायहीन भएका माओले देङलाई सत्ता दिएजस्तो कमजोरी भने ओेलीले अझै गरेका छैनन् ।

अब प्रश्न उठ्छ ओलीको अबको रणनीति के हुन्छ– सम्भवतः उनको सबैभन्दा ठूलो संकट आफ्नो गुटको विरासत थाम्न सक्ने उत्तराधिकारी नहुनु हो । एमाले मात्र हुँदा ओली गुटको विरासत विद्या भण्डारीले थाम्ने विश्वास गरिन्थ्यो । तर, उनी राष्ट्रपति भएसँगै त्यो सम्भावना सकियो । ओली इश्वर पोख्रेलसँग खासै विश्वस्त छैनन् । एमालेमा ओली कमजोर हुँदा वा गुट अस्तित्व रक्षाका लागि कष्टपूर्ण संघर्ष गरिरहँदा पोख्रेल ओलीको साथमा थिएनन् । पछि मात्र ओली गुटमा सामेल भएका हुन् । तसर्थ इश्वर पोख्रेललाई लामो समयका लागि कार्यवाहक प्रधानमन्त्री दिनु माओले देङलाई सत्ता दिएजस्तो हुन सक्ने भय ओलीमा छ ।

ओली आफ्नो शक्ति र सत्ताको विरासत वर्तमान महासचिव विष्णु पौडेल र प्रदेश–५ का मुख्यमन्त्री शंकर पोख्रेलमा हस्तान्तरण हुन सके खुशी हुने थिए । तर, नेकपाको समग्र सोपानक्रममा त्यसो हुन त्यति सजिलो छैन । झलनाथ खनाललाई उनी माओका ह्वाको फेङजस्तै गुट राजनीतिको कमजोर कडी ठान्दछन । तर प्रचण्ड र माधब नेपाललाई साइजिङ गर्न सजिलो छैन भन्ने पनि ओलीले बुुझेका छन् । तसर्थ उनी अझै केही समय पर्ख र हेरको रणनीतिमा छन् । पार्टी, राज्य र समाजमा औपचारिक, अनौपचारिक कब्जा जमाएर एकछत्र लामो शासन गर्ने हुन सेन रणनीतिबाट भने उनी फिर्ता भएको सजिलै अनुमान गर्न सकिन्छ ।

नेकपाभित्रको शक्तिसंघर्षको ध्यान दिनुपर्ने अर्को पाटो पनि छ । त्यो भनेको प्रचण्डले कार्यवाहक अध्यक्षको भूमिकाबाट पूर्व एमाले पंक्तिको विश्वास कत्तिको जित्लान् भन्ने हो । एमाले पंक्तिको सर्मथन विना शक्तिमा रहन सजिलो छैन भन्ने प्रचण्डले राम्ररी बुझेका छन् । तसर्थ उनी अचेल माओवादी जनयुद्धको भन्दा बढी बारम्बार मदन भण्डारीको कुरा गर्दछन् । प्रचण्डपथको भन्दा बहुदलीय जनवादको प्रशंसा गर्दछन् ।

तर, यति कारणले मात्र पूर्व एमालेपंक्ति विश्वस्त हुन गाह्रो छ । एमाले पंक्तिले प्रचण्डलाई वैचारिक रुपमा अस्थीर र अविश्वसनीय नेताका रुपमा हेर्दछ । विशेषतः पहिचानको सवालमा एमालेहरु अनुदार छन् । प्रचण्डको उदय भएमा मधेसी र जनजातिको माग पूरा गर्न संविधान संशोधन गर्ने हुन् कि भन्ने भय एमालेहरुमा छ । यो ध्रुवीकरण बढ्दै गयो भने ओलीले पनि माधव नेपाललाई साथ दिन सक्दछन र आउने पार्टी महाधिवेशनसम्ममा कमजोर हुने पालो पुनः प्रचण्डको भागमा पर्नेछ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, मंसिर ५, २०७६ १८:२५